زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه

آقاحسین خوانساری

آقا حُسَیْنِ خوانْساری، فرزند جمال‎الدین، معروف به محقق خوانساری (1016-1099ق/1607- 1688م)، دانشمند، فقیه و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دورۀ صفوی. پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسۀ خواجه‎ملک که مجمع فضلای بزرگ آن زمان بود، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذالبشر» نامید که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد. آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازۀ روایت گرفت. از استادان دیگر او محقق سبزواری مؤلف کتاب الذخیرة و حیدر بن محمد خوانساری نویسندۀ زبدةالتصانیف را نام برده‎اند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبۀ گرانبهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحر داشت و به گفتۀ افندی اصفهانی «پشتوانۀ اهل علم» بود (ص 57). وی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول گرایید و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید. خوانساری گه‎گاه به عربی و فارسی شعر می‎سرود و منشآت زیبا به هر 2 زبان پدید می‎آورد.
وی در هر 2 رشتۀ معقول و منقول تدریس می‎کرد و به همین جهت به «استادالکل فی‎الکل» معروف گشت. شاگردان و تربیت‎شدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار می‎رفتند، عبارتند از: 2 فرزندش آقا جمال‎الدین محمد مُحَشّی شرح لمعه و آقا رضی‎الدین محمد، محمدصالح خاتون‎آبادی که مدت 20 سال در خدمت او تلمذ کرد، ملامیرزای شیروانی شارح و محشّی معالم‎الاصول، شیخ جعفر قاضی، سید نعمت‎الله جزایری، محمدبن عبدالفتاح تنکابنی معروف به «سراب» علیرضا شیرازی که شاعری فاضل بود و «تجلی» تخلص می‎کرد و نیز میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاض‎العلماء که به گفتۀ خود شرح اشارات را نزد او خوانده است.

آثار

آقا حسین خوانساری نویسنده‎ای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشته‎های او را می‎توان به 3 دسته تقسیم کرد:

الف ـ آثار چاپی

1. مشارق‎الشموس فی شرح‎الدروس. شرحی است بر کتاب ‎الدروس نوشتۀ شهید اول ابوعبدالله محمد بن مکی عاملی (734-784ق / 1334-1382م). این کتاب ناتمام است و آقا حسین موفق نشده است از شرح مبحث نجاست فقاع از باب طهارت فراتر رود. مشارق کتابی است شامل اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث (غروی حایری، 1 / 235)؛ و به گفتۀ صاحب روضات‎الجنات از لحاظ کثرت تحقیقات کم‎نظیر است (2 / 352). این کتاب 2 بار در 1305 و 1311ق / 1888 و 1893م در تهران چاپ شده است؛ 2. تعلیقه بر حاشیۀ محقق سبزواری. تهران، 1317ق / 1899م؛ 3. الرسالة فی مقدمة الواجب، ایران، 1317ق /  1899م.

ب ـ آثار خطی

حاشیۀ اشارات؛ حاشیه بر الٰهیات شفا؛ رسالۀ اجماع؛ انشاء دربارۀ حرمت شراب؛ انشاء در تعریف بهار؛ تعریف سخن؛ رساله در خمس؛ حاشیه بر شرح تجرید؛ حاشیه بر مطول؛ شبهۀ طفره؛ حل شک در تقسیم جسم تا بی‎نهایت؛ حاشیه بر محاکمات؛ حاشیه بر مختصرالاصول؛ فایده دربارۀ علم باری تعالیٰ و جز اینها. آثار خطی او به‎طور گسترده‎ای در کتابخانه‎های ایران موجود است و کمتر کتابخانه‎ای است که چند اثر از او را نداشته باشد. ازجمله می‎توان این کتابخانه‎ها را برشمرد: مرکزی دانشگاه تهران، ملی تهران، ملی ملک، خانقاه نعمت‎اللٰهی، سپهسالار (سابق)، شورای ملی (سابق)، رشت، آخوند (همدان)، وزیری (یزد)، فیضیه، آیت‎الله مرعشی (قم)، جامع گوهرشاد، آستان قدس، دانشکدۀ ادبیات (مشهد).

ج ـ آثار منسوب

المائدة السلیمانیة، به فارسی، در خوردنیها و نوشیدنیها برای شاه سلیمان صفوی؛ ترجمۀ صحیفۀ سجادیه به فارسی؛ رساله در جبر و اختیار؛ جواهر و اعراض؛ شرح کافیۀ ابن حاجب؛ شرح هیأت فارسی قوشجی؛ رساله در شبهۀ ایمان و کفر؛ رساله در شبهۀ استلزام؛ رساله در تشکیک؛ ترجمۀ کتاب نهج‎الحق علامۀ حلّی به فارسی برای شاه سلیمان صفوی؛ تفسیر سورۀ فاتحه؛ حاشیه بر شرح حکمةالعین.

مآخذ

آخوند همدان، فهرست خطی، صص 101-102، 187، 228؛ آستان قدس، فهرست، 5 / 614-615، 6 /  49-50، 9 / 303-304؛ آصفیه، فهرست خطی، 3 / 476؛ آقابزرگ، الذریعة، 4 / 126، 6 / 67- 68، 110-111، 192، 7 /  19، 8 /  299-230، 10 / 196-197، 21 / 21، 201، 22 / 106، 23 / 23، 25 / 137؛ آیت‎الله مرعشی، فهرست خطی، 1 / 242-243، 4 / 210؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض‎العلماء، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، 1401ق؛ امین محسن، اعیان‎الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 6 /  148-150؛ اهدایی مشکوٰة، فهرست خطی، 3 /  228- 229، 242-243؛ بروکلمان، ذیل، 2 / 590؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح‎المکنون، استانبول، 1364ق، 2 / 485؛ همو، هدیةالعارفین، استانبول، 1951م، 1 / 324؛ تنکابنی، احمد، قصص‎العلماء، تهران، 1364ق، ص 265؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، 1 /  108-109؛ 4 کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، 1 / 266، 363؛ حر عاملی، محمد بن حسن، امل‎الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، 1385ق، 2 / 101؛ حلبی، علی‎اصغر، تاریخ فلاسفۀ ایرانی، تهران، زوار، 1361ش، صص 556-557؛ خانقاه نعمت‎اللٰهی، فهرست خطی، ص 199-200؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‎الجنات، بیروت، دارالکتب العربیة، 1390ق؛ دانشکدۀ ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص 226-227؛ 2 کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، صص 710، 711، 723؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی 4 / 182-183، 238؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص 432، 5 / 104- 108، 166-174، 192-197، 6 / 20-21، 7 / 353، 9 (1) / 420، 9 (2)514-515، 11 / 245-246، 12 / 21-22، 110، 117، 13 / 200-201، 19 / 332؛ غروی حایری، محمدعلی، جامع‎الرواة، بیروت، دارالاضواء، 1403ق؛ فیضیه، فهرست خطی، 1 / 85، 246؛ قمی، عباس، فوائدالرضویة، تهران، 1327ش؛ کتابخانۀ رشت و همدان، فهرست خطی، صص 1111، 1313، 1359؛  کتابخانۀ مرکزی، فهرست خطی، 7 / 91، 480، 610، 8 / 153، 375، 554، 601، 610، 616، 9 / 1191، 1215، 1363، 1401، 1411، 11 / 2296، 13 / 3350-3351، 14 / 3676؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، 16 / 339-340، 342-334، 354، 359، 425، 430، 574، 645، 648، 17 / 124، 524؛ کحاله، عمررضا، معجم‎المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 4 /  48؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح‎المقال، نجف، 1352ق، 1 / 323؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش، 5 /  239؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، 193، 294-295، 452، 476، 845؛ ملی تهران، فهرست خطی، 7 / 81، 311، 8 /  99، 145-146، 385، 9 /  18، 10 / 576؛ ملی ملک، فهرست خطی، 224، 244؛ نوری، میرزاحسین، مستدرک‎الوسائل، تهران، المکتبةالاسلامیة، 1382ق / 3 / 384-385، 408؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 1 / 182-183، 2 / 569، 4 / 1317، 1405.

صمد موحد

آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.