آقاحسین خوانساری
آقا حُسَیْنِ خوانْساری، فرزند جمالالدین، معروف به محقق خوانساری (1016-1099ق/1607- 1688م)، دانشمند، فقیه و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دورۀ صفوی. پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسۀ خواجهملک که مجمع فضلای بزرگ آن زمان بود، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذالبشر» نامید که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد. آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازۀ روایت گرفت. از استادان دیگر او محقق سبزواری مؤلف کتاب الذخیرة و حیدر بن محمد خوانساری نویسندۀ زبدةالتصانیف را نام بردهاند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبۀ گرانبهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحر داشت و به گفتۀ افندی اصفهانی «پشتوانۀ اهل علم» بود (ص 57). وی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول گرایید و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید. خوانساری گهگاه به عربی و فارسی شعر میسرود و منشآت زیبا به هر 2 زبان پدید میآورد.
وی در هر 2 رشتۀ معقول و منقول تدریس میکرد و به همین جهت به «استادالکل فیالکل» معروف گشت. شاگردان و تربیتشدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار میرفتند، عبارتند از: 2 فرزندش آقا جمالالدین محمد مُحَشّی شرح لمعه و آقا رضیالدین محمد، محمدصالح خاتونآبادی که مدت 20 سال در خدمت او تلمذ کرد، ملامیرزای شیروانی شارح و محشّی معالمالاصول، شیخ جعفر قاضی، سید نعمتالله جزایری، محمدبن عبدالفتاح تنکابنی معروف به «سراب» علیرضا شیرازی که شاعری فاضل بود و «تجلی» تخلص میکرد و نیز میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاضالعلماء که به گفتۀ خود شرح اشارات را نزد او خوانده است.
آثار
آقا حسین خوانساری نویسندهای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشتههای او را میتوان به 3 دسته تقسیم کرد:
الف ـ آثار چاپی
1. مشارقالشموس فی شرحالدروس. شرحی است بر کتاب الدروس نوشتۀ شهید اول ابوعبدالله محمد بن مکی عاملی (734-784ق / 1334-1382م). این کتاب ناتمام است و آقا حسین موفق نشده است از شرح مبحث نجاست فقاع از باب طهارت فراتر رود. مشارق کتابی است شامل اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث (غروی حایری، 1 / 235)؛ و به گفتۀ صاحب روضاتالجنات از لحاظ کثرت تحقیقات کمنظیر است (2 / 352). این کتاب 2 بار در 1305 و 1311ق / 1888 و 1893م در تهران چاپ شده است؛ 2. تعلیقه بر حاشیۀ محقق سبزواری. تهران، 1317ق / 1899م؛ 3. الرسالة فی مقدمة الواجب، ایران، 1317ق / 1899م.
ب ـ آثار خطی
حاشیۀ اشارات؛ حاشیه بر الٰهیات شفا؛ رسالۀ اجماع؛ انشاء دربارۀ حرمت شراب؛ انشاء در تعریف بهار؛ تعریف سخن؛ رساله در خمس؛ حاشیه بر شرح تجرید؛ حاشیه بر مطول؛ شبهۀ طفره؛ حل شک در تقسیم جسم تا بینهایت؛ حاشیه بر محاکمات؛ حاشیه بر مختصرالاصول؛ فایده دربارۀ علم باری تعالیٰ و جز اینها. آثار خطی او بهطور گستردهای در کتابخانههای ایران موجود است و کمتر کتابخانهای است که چند اثر از او را نداشته باشد. ازجمله میتوان این کتابخانهها را برشمرد: مرکزی دانشگاه تهران، ملی تهران، ملی ملک، خانقاه نعمتاللٰهی، سپهسالار (سابق)، شورای ملی (سابق)، رشت، آخوند (همدان)، وزیری (یزد)، فیضیه، آیتالله مرعشی (قم)، جامع گوهرشاد، آستان قدس، دانشکدۀ ادبیات (مشهد).
ج ـ آثار منسوب
المائدة السلیمانیة، به فارسی، در خوردنیها و نوشیدنیها برای شاه سلیمان صفوی؛ ترجمۀ صحیفۀ سجادیه به فارسی؛ رساله در جبر و اختیار؛ جواهر و اعراض؛ شرح کافیۀ ابن حاجب؛ شرح هیأت فارسی قوشجی؛ رساله در شبهۀ ایمان و کفر؛ رساله در شبهۀ استلزام؛ رساله در تشکیک؛ ترجمۀ کتاب نهجالحق علامۀ حلّی به فارسی برای شاه سلیمان صفوی؛ تفسیر سورۀ فاتحه؛ حاشیه بر شرح حکمةالعین.
مآخذ
آخوند همدان، فهرست خطی، صص 101-102، 187، 228؛ آستان قدس، فهرست، 5 / 614-615، 6 / 49-50، 9 / 303-304؛ آصفیه، فهرست خطی، 3 / 476؛ آقابزرگ، الذریعة، 4 / 126، 6 / 67- 68، 110-111، 192، 7 / 19، 8 / 299-230، 10 / 196-197، 21 / 21، 201، 22 / 106، 23 / 23، 25 / 137؛ آیتالله مرعشی، فهرست خطی، 1 / 242-243، 4 / 210؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاضالعلماء، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، 1401ق؛ امین محسن، اعیانالشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 6 / 148-150؛ اهدایی مشکوٰة، فهرست خطی، 3 / 228- 229، 242-243؛ بروکلمان، ذیل، 2 / 590؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاحالمکنون، استانبول، 1364ق، 2 / 485؛ همو، هدیةالعارفین، استانبول، 1951م، 1 / 324؛ تنکابنی، احمد، قصصالعلماء، تهران، 1364ق، ص 265؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، 1 / 108-109؛ 4 کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، 1 / 266، 363؛ حر عاملی، محمد بن حسن، املالآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، 1385ق، 2 / 101؛ حلبی، علیاصغر، تاریخ فلاسفۀ ایرانی، تهران، زوار، 1361ش، صص 556-557؛ خانقاه نعمتاللٰهی، فهرست خطی، ص 199-200؛ خوانساری، محمدباقر، روضاتالجنات، بیروت، دارالکتب العربیة، 1390ق؛ دانشکدۀ ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص 226-227؛ 2 کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، صص 710، 711، 723؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی 4 / 182-183، 238؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص 432، 5 / 104- 108، 166-174، 192-197، 6 / 20-21، 7 / 353، 9 (1) / 420، 9 (2)514-515، 11 / 245-246، 12 / 21-22، 110، 117، 13 / 200-201، 19 / 332؛ غروی حایری، محمدعلی، جامعالرواة، بیروت، دارالاضواء، 1403ق؛ فیضیه، فهرست خطی، 1 / 85، 246؛ قمی، عباس، فوائدالرضویة، تهران، 1327ش؛ کتابخانۀ رشت و همدان، فهرست خطی، صص 1111، 1313، 1359؛ کتابخانۀ مرکزی، فهرست خطی، 7 / 91، 480، 610، 8 / 153، 375، 554، 601، 610، 616، 9 / 1191، 1215، 1363، 1401، 1411، 11 / 2296، 13 / 3350-3351، 14 / 3676؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، 16 / 339-340، 342-334، 354، 359، 425، 430، 574، 645، 648، 17 / 124، 524؛ کحاله، عمررضا، معجمالمؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 4 / 48؛ مامقانی، عبدالله، تنقیحالمقال، نجف، 1352ق، 1 / 323؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش، 5 / 239؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، 193، 294-295، 452، 476، 845؛ ملی تهران، فهرست خطی، 7 / 81، 311، 8 / 99، 145-146، 385، 9 / 18، 10 / 576؛ ملی ملک، فهرست خطی، 224، 244؛ نوری، میرزاحسین، مستدرکالوسائل، تهران، المکتبةالاسلامیة، 1382ق / 3 / 384-385، 408؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 1 / 182-183، 2 / 569، 4 / 1317، 1405.
صمد موحد